Jelski Franciszek h. Pielesz (1738–1821), działacz polityczny w dziedzinie skarbowości i sądownictwa. Drugi syn Władysława, starosty pińskiego, i Heleny Brzostowskiej, pochodził z rodziny od początku XVII w. osiadłej i piastującej urzędy w pow. pińskim. Ze skarbnika podstoli grodzieński (1777), z kolei podkomorzy starodubowski (1780). Poseł starodubowski na sejm 1778 r., został powołany do komisji mającej zająć się likwidacją długów Rzpltej i wybrany komisarzem Skarbu Litewskiego. Ponownie wybrany był komisarzem skarbowym na sejmie 1780 r.; w t. r. otrzymał Order św. Stanisława i poślubił Amelię z Sapiehów (1762–1835), córkę Aleksandra, kanclerza w. lit., która wniosła 300 000 posagu (w 1783 chciała ulokować tę sumę, pod zastaw dóbr, u Karola Radziwiłła). Amelia była w r. 1784 członkinią adopcyjnej loży «Dobroczynność». Dbała o karierę męża żona, zasypywała Stanisława Augusta prośbami o nadanie wakujących urzędów: w r. 1783 kasztelanii brzeskiej (po Józefie Bystrym), w 1784 podskarbiostwa nadwornego lit. (na wieść o chorobie A. Tyzenhauza), w 1786 kuchmistrzostwa litewskiego (po Fr. Ogińskim). Zabiegała również o wprowadzenie męża do Rady Nieustającej. J. jednak ponad podkomorstwo starodubowskie nie postąpił. W grudniu 1783 r. został «destynowany» przez króla na marszałka trybunału litewskiego. O odpowiednie pokierowanie sejmikami deputackimi postarali się Joachim Chreptowicz i Karol Radziwiłł. J. został deputatem grodzieńskim. Jako marszałek trybunału w l. 1784–5 spełniał szereg poleceń króla i Radziwiłła. W r. 1788 Stanisław August bezskutecznie rekomendował J-ego lub jego brata Konstantego do poselstwa z powiatu starodubowskiego. Sejm Czteroletni uchwałą sesji prowincjonalnej W. Ks. Lit. z 29 VI 1791 r. powołał podkomorzego do deputacji mającej opracować kodeks praw cywilnych i kryminalnych. W przededniu wojny 1792 r. K. N. Sapieha proponował powołać J-ego w skład «generalicji» do «egzekucji obrony obywatelskiej». Za konfederacji targowickiej wszedł J. do Komisji Skarbu Litewskiego (15 IV–1 IX 1793). Sejm Grodzieński wybrał go do Komisji Wojskowej Litewskiej. Choć dygnitarz kreacji targowicko-grodzieńskiej, wszedł w kontakt z przedpowstańczym sprzysiężeniem Ignacego Działyńskiego, w którym wybitną rolę odegrał jego brat Konstanty (w literaturze przedmiotu często ich plątano). W czasie powstania należał do litewskiej Deputacji Centralnej. Opuścił zagrożone Wilno 12 VIII 1794 r. Rada Najwyższa Narodowa na sesjach 30 VI i 14 VIII zalecała Kościuszce J-ego na zastępcę radcy do Wydziału Skarbu. Nominację na to stanowisko otrzymał 16 VIII. Na sesji 7 X został mianowany prezesem «Administracji pożyczki narodowej». Po klęsce powstania emigrował i powrócił do kraju po amnestii ogłoszonej przez Pawła I.
W r. 1812 w Wilnie (1 VII) Napoleon powołał J-ego w skład Komisji Rządu Tymczasowego W. Ks. Lit. Jako jeden z pierwszych członków rządu rozpoczął urzędowanie, zrazu bez bliżej określonych funkcji (miał pomagać Sapieże i Sierakowskiemu w administrowaniu sprawami wojskowymi i wyżywienia). Potem wraz ze Stanisławem Sołtanem i J. Śniadeckim stanowił komisję do zbadania sprawy skonfiskowanych przez Rosję dóbr. Z końcem lipca stanął na czele wydziału sprawiedliwości. Otrzymał od Napoleona Legię Honorową. Po odwrocie wielkiej armii pozostał w liczbie tych członków Komisji Rządowej, którzy przez Warszawę wycofali się do Drezna i tu zakończyli swoje urzędowanie w lipcu 1813 r. Po utworzeniu Królestwa Polskiego i ogłoszeniu amnestii powrócił J. do kraju i odzyskał swoje posiadłości ziemskie. Zmarł 23 III 1821 r. Jego żona Amelia osiadła na stare lata w klasztorze klarysek w Wilnie, gdzie umarła 12 IV 1835 r. Pozostawili 2 córki: Karolinę, za Janem Jezierskim, i Izabelę, za Antonim Potockim, oraz 4 synów: Władysława, Ludwika, Michała i Leona (trzej ostatni byli oficerami w armii Ks. Warsz.).
Estreicher; W. Enc. Ilustr.; Boniecki; Uruski; – Bartoszewicz J., Dzieje insurekcji kościuszkowskiej, Wiedeń [b. r.] s. 131; Iwaszkiewicz J., Litwa w roku 1812, Kr. 1912; Korzon, Wewnętrzne dzieje III i IV (podob.); Kukiel M., Wojna 1812 r., Kr. 1937 I; Małachowski-Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; Michalski J., Sejmiki poselskie 1788, „Przegl. Hist.” 1960 z. 1 s. 358; Mościcki H., Dzieje porozbiorowe Litwy i Rusi, Wil. [b. r.]; tenże, Gen. Jasiński; Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1903; Tokarz W., Marsz Madalińskiego, Rozprawy i szkice, W. 1959 II; – Akty powstania Kościuszki, I–III; Instrukcje i depesze rezydentów francuskich w Warszawie, Wyd. M. Handelsmann, Kr. 1914 II; Kodeks Stanisława Augusta, Wyd. S. Borowski, W. 1938; Mémoires du roi Stanislas Auguste Poniatowski, Leningrad 1924 II; Sapiehowie – Materiały historyczno-genealogiczne, Petersburg 1894 III; Vol. leg., X; – B. Czart.: rkp. 666, 697, 699 (korespondencja Stanisława Augusta); AGAD: Arch. Radziwiłłowskie V/6031, 6032.
Emanuel Rostworowski